Genetische rijkdom hoog in het Andesgebergte

In 1992 kwamen wereldleiders voor het eerst bij elkaar voor de ‘Earth Summit’ en zetten ze hun handtekening onder het Biodiversiteitsverdrag. Daarin spraken ze af om biologische diversiteit te behouden, daar duurzaam gebruik van te maken en om de kosten en opbrengsten uit biodiversiteit eerlijk tussen landen te verdelen. Vóór 1992 konden genenbanken vrij materiaal verzamelen. Het verdrag maakte daar een einde aan. Er werd ook afgesproken dat mensen die oorsprong geven aan gewassen gecompenseerd moesten worden. Dus ook de Peruaanse boeren.

Stef de Haan, onderzoeker voor de Andesregio bij het CIP, legt het uit: ‘In een speciaal verdrag voor landbouwgewassen werd in 2001 een ‘farmers rights’ clausule opgenomen: voortaan ontvingen boeren een financiële compensatie voor het behoud van biodiversiteit. De intenties van de internationale politiek waren goed, maar in de praktijk kwam de compensatie niet direct bij de boeren terecht. De afstand tussen bedrijven en boeren was letterlijk en figuurlijk te groot. De Indiaanse boeren uit het Andesgebergte hebben er vaak niet eens weet van dat zoiets als ‘farmers rights’ bestaat.

Herman Verveld, Chief Commercial Director bij HZPC, legt uit waarom HZPC vanaf het begin betrokken is: ‘De boeren in het Andesgebergte houden honderden oude inheemse rassen in stand. Het CIP beheert deze genenbank met genetische diversiteit. Deze genenbank kun je zien als een moderne schat. Voor de ontwikkeling van nieuwe rassen die de toekomstige uitdagingen - denk aan droogte, hitte en resistenties - het hoofd kunnen bieden, grijpen we terug op deze traditionele rassen. Een mooi voorbeeld hiervan is het project in Vietnam om nieuwe rassen te ontwikkelen die het goed doen in tropische omstandigheden (zie kader). We zagen dat boeren niet de erkenning krijgen voor hun rol in het behoud en de evolutie van genetische diversiteit. Door ze direct financieel te steunen, geven we die erkenning en zorgen we ervoor dat hun leefomstandigheden verbeteren. Zodat zij hun belangrijke werk kunnen voortzetten.

Het bestuur van AGUAPAN bestaat uit Peruaanse boeren uit het Andesgebied. Dat bestuur wordt begeleid door een supportgroep met een aantal organisaties die meehelpen. Het nationaal landbouwprogramma van Peru bekijkt bijvoorbeeld hoe ze zaken kunnen opnemen in hun beleid, het CIP brengt de landrassen in kaart en de Peruaanse Sociëteit voor Milieurecht (een NGO) dekt de juridische kant. Peru is in negen regio’s verdeeld en elke regio heeft ook een eigen lokale groep van boeren. Zij zijn contactpersoon en brengen jaarlijks een bezoek aan de boeren in hun regio om te kijken of ze elk nog minimaal vijftig landrassen in stand houden. Alle boeren komen jaarlijks samen. Ze wisselen rassen met elkaar uit en praten over onderwerpen als klimaatverandering en ondervoeding. Wat ook elk jaar aan bod komt: hoe zorgen we ervoor dat de jonge boeren de oude landrassen blijven behouden. Inmiddels heeft AGUAPAN een jongerentak, die zich over deze vraagstukken buigt.

Wat de oudere en jonge generaties met elkaar verbindt, is hun passie voor deze traditionele rassen. Stef zegt daarover: ‘We noemen deze boeren in het Engels ‘guardians of custodian. Het zijn net postzegelverzamelaars. De aardappels in Peru zijn als wijn in Spanje of kaas in Frankrijk. Boeren zijn echt verbonden met de eeuwenoude landrassen die ze verbouwen. Elk gebied heeft zijn eigen rassen die in de rest van het land niet bekend zijn. Naar schatting komt slechts 1% van die rassen op de markt terecht, de rest is voor eigen consumptie. Ze worden gebruikt in regionale gerechten en zijn onderdeel van hun tradities. De namen van de rassen hebben vaak ook een lokale betekenis. Je kunt het beschouwen als cultureel erfgoed.’ 

Voorheen werd gedacht dat alle oude rassen al in de genenbank zaten en dat ze zouden verdwijnen, omdat boeren overstappen op nieuwe rassen. ‘Inmiddels weten we wel beter. In 2021 bracht ik in twee van de negen regio’s alle genetische merkers in kaart. We kozen gebieden waarvan we dachten dat er de minste diversiteit was. We ontdekten dat dertien boeren in dat gebied samen duizend landrassen in stand hielden. Daarvan waren 88 unieke rassen die nog niet in onze genenbank zaten. Dat betekent dat bijna negen procent van wat de boeren van AGUAPAN behouden, echt uniek materiaal is,’ zegt Stef.

In een overeenkomst is afgesproken dat het CIP de rassen mag opnemen in de genenbank. Mocht een boer een ras toch kwijtraken, dan stuurt het CIP het materiaal terug naar de boer. Stef noemt deze overeenkomst historisch: ‘Vijftig jaar geleden richten we het CIP op in het centrum van waar het gewas oorspronkelijk vandaan komt, met het idee om zoveel mogelijk genen te verzamelen waar veredelaars gebruik van konden maken. Onder boeren ontstond een diepgeworteld gevoel van uitbuiting, dat zijn oorsprong al vindt in het Westers kolonialisme. Inmiddels is de context totaal veranderd: het gaat veel meer over samenwerking, kennis behouden en de lokale bevolking compensatie en erkenning geven. Zij voelen zich nu trots en gewaardeerd en ze zien dat we ze helpen de traditionele rassen te behouden. Dat is heel belangrijk voor ons.’